Ažurirano: 26.11.2022.
Radiotalase, isto kao i svetlosne, koristimo da bismo "gledali" objekte u kosmosu. Možemo li da "gledamo" i pomoću drugih talasa?
Radiotalasi su po svojoj prirodi slični svetlosnim; osnovna razlika je u njihovoj dužini: naime, radiotalasi su mnogo duži od svetlosnih. (Talasna dužina je rastojanje između dva uzastopna brega ili dolje jednog talasa.)
Postoji čitava familija talasa različitih talasnih dužina, poznata kao elektromagnetni spektar. Najčešće se dele na sedam kategorija, koje, složene po kriterijumu porasta talasne dužine, izgledaju ovako:
1. Radiotalasi – talasne dužine od nekoliko kilometara pa do 30 cm,
2. Mikrotalasi – talasne dužine od 30 cm do 10–3 m,
3. Infracrveni talasi – talasne dužine od 10–3 m do 7,6 x 10–7 m, ili 0,000076 cm,
4. Vidljiva svetlost – talasne dužine u rasponu od crvene, 7,6 x 10–7 m, ili 760 nm, do ljubičaste 3,8 x 10–7 m, ili 0,000038 cm, ili 380 nm,
5. Ultraljubičasti zraci – talasne dužine 3,8 x 10–7 m – 10–8 m,
6. X–zraci – talasne dužine 10–8 m – 5 x 10–12 m,
7. Gama zraci – talasne dužine 5 x 10–12 m – 10–13 m.
Zemljina atmosfera je dovoljno transparentna jedino za mikrotalase i vidljivu svetlost. Ostali delovi elektromagnetnog spektra bivaju skoro u potpunosti apsorbovani mnogo pre nego što prodru u dublje slojeve Zemljinog vazdušnog omotača. Stoga, ako bismo isključivo sa površine Zemlje posmatrali zvezdano nebo, sliku o njemu bi nam donosilo jedino obična svetlost i mikrotalasi koji dopiru do nas.
Ljudi su oduvek upirali pogled u tajanstvena nebesa, primajući odatle posredstvom vidljive svetlosti veličanstvenu ali ipak ograničenu sliku beskraja oko sebe. Sve bi ostalo tako da 1931. godine jedan mladi američki inženjer, Karl Jansky (1905–1950), nije po prvi put otkrio mikrotalasno zračenje emitovano sa udaljenih nebeskih tela. Budući da se mikrotalasi ponekad tretiraju i kao veoma kratki radiotalasi, čitava nova grana astronomije je dobila naziv radio–astronomija.
Neki objekti u kosmosu, koji su detektovani zahvaljujući njihovom mikrotalasnom zračenju, ne emituju mnogo svetlosti. Drugim rečima, neki radio–izvori u svemiru su zapravo optički nevidljivi (1).
 |
Jedan od najvećih radio–teleskopa na svetu u Parkesu (Australija), sa prečnikom antene od 64 metara. Ovo je bila glavna prijemna antena misije APOLO 11 1969. godine; misija Evropske agencije za svemir "GIOTTO" za susret sa Halejevom kometom je upravljana odavde; odavde je 1981. godine otkriven prvi pulsar van naše galaksije; odavde je 1963. precizno određen položaj prvog kvazara 3C 273. |
Kada su otpočela prva posmatranja svemira izvan Zemljine atmosfere, čitav elektromagnetni spektar zračenja je postao privlačan za izučavanje. Postalo je više nego jasno da nebeska tela prosto bombarduju Zemlju zračenjima svih vrsta i jačina. Njihovo proučavanje je u mnogome doprinelo uvećanju našeg znanja o ustrojstvu i mehanizmima univerzuma.
Postoje regioni na nebu koji emituju ultraljubičastu svetlost u velikim količinama. Prostor oko zvezde prve magnitude Spike (a Virginis, udaljene oko 220 svetlosnih godina) je izvor snažnog zračenja, kao i najsjajnija maglina na našem nebu, Orionova velika maglina M42 (2) , koja se nalazi u takozvanom Orionovom maču, između blede zvezde s (sigma) i još bleđe i (jota), sa višestrukom zvezdom q (teta) u njoj.
Zašto se ultravioletno zračenje stvara u tolikim količinama u nekim regionima, još nije do kraja poznato.
Još misterioznije zvuči činjenica da su na nebu otkriveni brojni izvori snažnog zračenja X-zraka (3). Da bi neko telo emitovalo X-zrake, mora da bude neverovatno toplo - oko milion stepeni ili još više. To ni jedna zvezda ne može da postigne na svojoj površini. Ali postoje neutronske zvezde, čija je celokupna materija, mase našeg Sunca, sabijena u loptu prečnika ne većeg od petnaestak kilometara. Kada zvezde dođu u fazu supernove (Škorpija X-1, najsjajniji izvor X-zraka na nebu, poznata maglina Rak, M1, u sazvežđu Bika ili objekat u galaksiji M81 u Velikom Medvedu) u stanju su da emituju X-zrake ogromne jačine. Takvi i slični čudni objekti u kosmosu kao što su binarne zvezde, od kojih je jedna beli patuljak ili crna rupa, takođe su u stanju da zrače X-zracima i oni su najsnažniji izvor takvog zračenja u našoj galaksiji.
Astronomi verovatno nikada neće uspeti da naprave kompletnu sliku sveukupnog zračenja koje dopire do nas iz dubina kosmosa dok god ne uspeju da naprave jednu opservatoriju stalno izmeštenu van Zemljine atmosfere. Mesec, budući da je bez atmosfere, bio bi idealan za tako nešto. Mogućnost podizanja jedne takve opservatorije i izvesnost ogromnog uvećanja naših znanja o vaseljeni i našem mestu u njemu, jeste jedan od najatraktivnijih razloga naše nesmanjene težnje da se jednog dana kolonizuje i sam Mesec.
Za sada, kao alternativa, služe nam novi projekti, tipa satelita IUE (Internatioanl Ultraviolet Explorer) lansiranog 1978. godine, pomoću kojeg su vršena izučavanja i takvih objekata kao što su supernove, satelit ROSAT (Röntgenstrahlen Satellit) lansiran juna 1990. godine, kojim su posmatrani izvori X-zračenja ili pak NASA-in Hubbleov Sapse Telescope sa ogledalom od 2,4 metra, koji nam omogućava do sada najsnažniji prodor u bezane kosmosa.
1 Moderni radio–teleskopi su izuzetno osetljivi: jedan daleki kvazar toliko je slabašan, da zračenje koje se sa njega registruje iznosi svega jedan trilioniti deo jednog vata. Ukupna količina energije prispela van Sunčevog sistema koju su ikad primili radio–teleskopi na našoj planeti manja je od energije jedne jedine pahuljice u času kada dodirne tlo.
2. Ima kataloški broj NGC 1976; prečnika je oko 30, leži na oko 1.500 sv. godina od nas i sadrži na stotine vrlo toplih mladih zvezda (tipa 0) skupljenih oko četiri masivne zvezde poznate kao Trapezium. Zračenja tih zvezda prouzrokuje sjaj magline. maglina je prvi otkrio francuski skolastičar Nicolas–Cloude Fabri de Pieresc 1610. godine, a to je i prva fotografisana maglina, 1880. od strane Amerikanca Henryja Drapera.
3. Kao i drugi talasi elektromagnetnog spektra, kreću se brzinom svetlosti i ponašaju se kao talasi - podležu interferenciji, difrakciji (prelamanju) i polarizaciji. Istražujući efekte katodnih zraka (elektrona), X-zrake je 1895. pronašao Nemac Wilhelm C. Röntgen, kasniji Nobelovac.
KOJI TELESKOP DA KUPIM?
