re-objavljeno 4. marta 2022. 

Islamski učenjaci su dali znatan doprinos razvoju astronomije. Za vreme srednjeg veka kada je evropska nauka doživela sunovrat, Arapi su bili ti koji su sačuvali astronomsku zaostavštinu antičkog sveta i razvili sopstvenu nauku.

Kada je hrišćanstvo krajem IV veka počelo da se širi po celom tada poznatom svetu, i samo sećanje na veličanstvena dostignuća grčke nauke i filozofije palo je u zaborav. Zemlja je u svesti mnogih opet postala ravna ploča okružena okeanom, a kretanjem nebeskih tela upravljali su anđeli. Mnoge heleneske knjige su spaljene i mnoge zaboravljene. Car Justinijan je 529. godine zatvorio čuvenu Akademiju i zabranio učenje paganske filozofije.

Ali u sedmom veku na arabijskom poluostrvu nikla je nova sila. Arapi su se ujedinili i otpočeli svoj veliki osvajački pohod prvo pokorivši Siriju, Palestinu pa Egipat. Jerusalim je pao u njihove ruke 638. godine, Aleksandrija 642., Tripoli 643., a cela Persija 650. Konačno, cela severna Afrika bila je pokorena do 710. godine. Posle toga Arapi su preko Gibraltara ušli u Evropu. Zaustavljeni su nekoliko godina kasnije kod Pirineja, ali su se u [paniji zadržali (što će se posle pokazati korisnim za mnoge učene ljude).

Arapi su svoje carstvo širili i stizali gde god su mogli. Od X veka putuju na daleki istok, stižu do Indonezije, Japana i Koreje. Trguju sa Kinom iz koje uvoze porcelan, svilu i čaj. Stižu i do Volge i Dona, pazalazeći u Sibir.

Usvajanje helenskih naučnih dela

početku, Arapi su bili sasvim neprosvećen narod, ali otvoren za druge kulture. Ono helenskih knjiga što su našli u Aleksandriji i drugim osvojenim gradovima s pažnjom su čitali i studirali. Otkrili su da im fali znanje i uzimali su ga bez velikih predrasuda. Prevodili su na arapski sve što su zatekli a zatim su se dali u traganje za novim helenskim spisima. Koliko su cenili te spise ilustruje i primer da je jedan od uslova za zaključenje mira sa Vizantijom obavezivala vizantijskog cara Mihaila II da pošalje al-Mamanu grčke rukopise.

Helenski naučnici i filozofi veliku pažnju su posvećivali astronomiji i u toj nauci su dostigli veoma visok nivo. Tako je i to znanje došlo do Arapa koji su ga usvojili a na tim osnovama zatim izgradili sopstvenu naučnu svest. Prevodili su dela grčkih naučnika kao što su Aristotel, Euklid, Arhimed, Apolonije i Ptolomej. Po naređenju Haruma al-Rašida veliko Ptolemejevo delo „Veliki zbornik astronomije“ prevedeno je na arapski jezik i tada je dobilo arapski naziv Almagest. Kasnije će se ta knjiga prevesti na latinski (jer je original, na grčkom, već u to vreme bio izgubljen) i tako ponovo doći do Evropljana. Ali arapski pečat ostao je na ovoj knjizi, jer je to delo danas poznato baš po arapskom nazivu Almagest (to je inače zbornik najvećih helenskih dostignuća u astronomiji).Arapi su kritički pristupili Zborniku. Usvojili su ga, ali u XII veku arapskim astronomima sistem sveta sa nebeskim sferama i kruženjima planeta po brojnim epiciklima, činio se suviše komplikovan da bi odgovarao stvarnosti.

U bogatim arapskim bibliotekama, pored dela helenskih naučnika, nalazila su se i znanja iz drugih delova sveta jer su, rekosmo, Arapi puno putovali. Upravo su Arapi iz Indije doneli znanje iz matematike i efikasniji način pisanja brojeva – koje mi danas zovemo arapskim brojevima. Takođe se smatra da su od indijskih naučnika preuzeli koncept nule, što je unapredilo evropsku matematiku.

Arapima srednjeg veka dugujemo zahvalnost za to što su sačuvali stare helenske spise, a to su uspeli podižući sopstvenu nauku i kulturu na visok nivo.

Razvoj sopstvene naučne misli kod Arapa

Arapi su stekli veliku veštinu posmatranja, nadmašivši preciznost grčkih astronoma. Kao dobri praktičari, poboljšali su neke merne instrumente. U sedmom veku su se upoznali sa izradom astrolaba *, a u osmomal-Fazani je napravio jedan takav, zatim u devetom astrolab pravi Hamid ibn Ali, pa Ali ibn Isa koji se ovim instrumentom toliko proslavio da dobija nadimak al-Asturlabi. A ima i drugih graditelja ovih instrumenta među Arapima. Arapi su takođe pravili i kvadrante i to ogromnih dimenzija. Jednim takvim u Bagdadu 995. je izmeren nagib ekliptike. I sekstant su pravili u velikim razmerama, pa se pominje jedan s lukom izdeljenim na po pet minuta.

Iz osmog veka potiču prve arapske tablica kretanja planeta, zatim slede i druge u narednom veku. Početkom devetog veka niču i prve arapske opservatorije, najpre u Bagdadu i Damasku, a kasnije i u Kairu (996.). Opservatorije su bile dobro opremljene raznim astronomskim instrumentima.

U devetom veku Arapi mere obim Zemlje. Bilo je to u vreme vladavine al-Mamuna, 827. godine, a merenje su izvršile dve grupe astronoma i to tako što je jedna išla na sever, a druga na jug mereći prevaljen put sve dok im se visina nebeskog pola nije promenila za jedan stepen. Tako su izmerili dužinu jednog stepena obima Zemlje. Vredi pomenuti astronome koji su izvršili taj podvig: Muhamed ben Musa ben [akir, Ali ibn Isa al-Asturlabi i al-Hvarizmi.

U devetom veku al-Fergani opaža smanjivanje nagiba ekliptike poredeći svoja merenja sa Ptolemejevim. Abu Hasan Ali Bin Amađur 918. ostavlja niz zapisa posmatranja Marsa. Al-Fergani pravi katalog zvezda (1022 zvezde) i to je zapravo prepravljen Ptolemejev katalog. Katalog pravi i al-Sufi u X veku, zatim Abul Hasan Ali ibn Omar itd.

Najvećim arapskim astronomom smatra se Muhamed Ibn Džabir al Batani (deveti i deseti vek), koji je otkrio postepeno pomeranje apsidne linije prividne Sunčeve putanje. Abul Vefa (940.-998.) ustanovio je treću veliku nejednakost u kretanju Meseca, koju nazivamo varijacija.

U VIII veku Bagadad je postao središte arapske kulture. Tu je osnovana Visoka škola, podignuta opservatorija, a bilo je i puno privatnih i javnih biblioteka i knjižara. Kasnije Kairo preuzima ulogu središta arapske kulture, pa je i u tom gradu bila podignuta opservatorija, Visoka škola itd.

Za nas je posebno važna Španija u vreme dok su u njoj vladali Arapi. OmajadAbderahman u VIII veku, u Kordovi, osniva kalifat koji u narednim vekovima doživljava kulturni procvat. U Kordovi, ali i u drugim gradovima, u Granadi, Salamanki, Sevilji i Toledu, osnivaju se visoke škole, velike biblioteke i opservatorije.

Vremenom u te arapske škole i biblioteke dolaze učenici i iz hrišćanskih zemalja jer su te škole bila izvor mnogo većeg znanja, a biblioteke mnogo bogatije nego bilo gde na svetu.

Prenos arapske naučne misli u Evropu

Oko 1250. n.e. neka od najvrednijih dela islamske biblioteke bila su dostupna Evropljanima u verzijama prevedenim na arapski.ZavelikipovratakstarogrčkenaukeuEvropuzaslužnisu,kako ispada, trgovci. U XI veku otpočeli su krstaški ratovi, kada su mnoge hrišćanske vojske krenule da od Arapa „oslobode sveti grob“. Ratovi su trajali dva veka i bili su zapravo pljačkaški i uglavnombezuspešni.Alikoristodnjihimalisutrgovačkigradovi Italije, najviše Venecija, Đenova i Piza. Jer, hrišćansku vojsku je trebalo snabdevati i prevoziti, te su ubrzo na obalama Azije i Afrike otvorena stovarišta. Trgovci su i ranije dolazili u dodir sa Arapima ne samo u [paniji, već i u južnoj Italiji i na Siciliji koju su jedno vreme držali Arapi. Bilo je dosta evropskih trgovaca koji su znali arapski jezik i sada im je to znanje koristilo.

Trgovci su bili prvi koji su uveli prednosti arapskih brojeva nad rogobatnim rimskim brojevima, kao i arapski način računanja. A sa arapskim brojevima ušla je u upotrebu i nula koju do tada evropljani nisu poznavali. Na taj način su se arapski spisi pokazali korisnim pa je i potražnja za njima rasla. Evrpljani su tako počeli da prevode sa arapskog i stare grčke knjige na latinski jezik. Čak su postojale prevodilačke škole od kojih su postale najčuvenije ona u Toledu i u Palermu. Ta dva grada su u međuvremenu oteta od Arapa.

Evropljani su uvideli ogromnu naučno-tehničku superiornost islamskog sveta i radoznalo tragali za prevodima arapskih dela. Tako su ovi grčki i arapski rukopisi koji su se odlili u Evropu, pogotovo u dvanaestom veku, činili veliki deo naučnog i filozofskog znanja. Ovaj prenos informacija se dogodio tačno na vreme, jer su oko 1350. na ovamo, Mongolska plemena na istoku i hrišćani u Španiji počeli da sistematski uništavaju islamske knjige. Zbog toga je, na žalost, malo sačuvano od astronomskih dela Arapa koji su u to vreme naseljavali Španiju. Međutim, ono malo informacija koje su ostale o sadržaju njihovih radova nesumnjivo ukazuju na njihov veliki značaj. Na primer, jedan naučnik koji je živeo u XI veku utvrdio je da godišnja vrednost pomaka ravnodnevnica zbog precesije iznosi 50'', što je ona vrednost koja postoji u modernim tablicama. Neki istoričari čak smatraju da su Arapi Španije otkrili eliptične putanje planeta i Zemljino kretanje oko Sunca mnogo pre Johana Keplera i Nikole Kopernika (čija dela sadrže mnogo toga što se može pripisati upravo tim ranim islamskim naučnicima).

Arapi su zaslužni za sponu između klasičnih i renesansnih naučnih dostignuća a svoj trag su ostavili ispisan na nebu u vidu imena nekih zvezda.

O arapskim nazivima zvezda

Dok imena sazvežđa koja danas koristimo često opisuju junake i životinje iz raznih mitova Mesopotamije, a preuzeti su iz stare Grčke i Egipta, imena zvezda su neka vrsta mešavine starogrčkih, latinskih i arapskih.

Drevni astronomi kao sto su Hiparh i Ptolomej, opisivali su zvezde po njihovoj poziciji unutar sazvežđa. Koristili su opise kao sto su „oko bika” ili „zvezda na kljunu”. Arapski astronomi su u srednjem veku usvojili taj sistem označavanja zvezda ali sa svojim nazivima. Tako se i većina arapskih imena zvezda na neki način odnosi na njihov položaj unutar sazvežđa. „Deneb” na primer, znači rep, a taj naziv se odnosi na najsjajniju zvezdu u sazvežđu Labuda koja se nalazi na repu zamišljene životinje. Reč „deneb” se provlači u još mnogo formi kao Denebola u sazvežđu Lava (rep od lava) i Deneb Algedi u Jarcu, što znaci rep jareta. Arapi su koristili i neka imena koja potiču iz njihove nezavisne tradicije verovanja u zvezde.

Tokom renesanse u zapadnoj Evropi, arapske astronomske knjige prevođene su na latinski jezik. Kao posledica ovih prevoda, arapska imena zvezda i opisi njihovih položaja unutar sazvežđa latinizovali su se u nazive koje danas koristimo. Ova imena su nam prenesena često u izopačenoj formi koja je ili promenila njihovo značenje, ili ga u ekstremnim slučajevima potpuno izgubila. Druga imena greškom su se prenosila s jedne zvezde na drugu, tako da ona mogu da se odnose čak i na drugo sazvežđe (grčko ili arapsko) a ne na ono gde se ta zvezda zaista nalazi. Tako postoji pregršt imena za koja se čini da su potpuno van konteksta, kao zvezda po imenu Nihal, koja znači „kamile koje utoljuju svoju žeđ”, a nalazi se u sazvežđu Zeca! Možda je naziv preostao iz nekog prethodnog sazvežđa koje je autentično arapsko?

„Al” je određeni član u arapskom jeziku, (kao „the” na engleskom) i često se nalazi ispred naziva zvezda (Aldebaran, Alnitak, Algol…). Međutim, upotreba ovog prefiksa je postajala proizvoljna tokom vremena, tako da se neka imena koriste bez njega. Slede opisi nekoliko arapskih imena zvezda. Ispod svakog je napisan originalni arapski naziv, transkripcija, prevod na srpski uz kratak komentar. Naravno, lista ne uključuje sve zvezde sa arapskim nazivima.

 

Veća slika

*Arapska alfabeta sadrži 28 slova i piše se s desna nalevo. Unjoj nema slova koja postoje u mnogim evropskim jezicima kao sto su P, V i G ali zato ima, na primer, nekoliko varijanti slova H. Većina slova se pišu različito u zavisnosti od toga da li se nalaze na početku, u sredini, na kraju reci, ili kada stoje samostalno.

** Nastanak astrolaba se vezuje za Grčku u II veku p.n.e, a Arapski astronomi su ga koristili i unapredili u VIII i IX veku, da bi ga u XI veku ponovo predstavili Evropi.

Autorka duguje posebnu zahvalnost arabisti Srpku Leštariću i uredniku AM Aleksandru Zorkiću.

Svi podaci u tekstu se zasnivaju na sledećoj literaturi

1. Otkrivanje vasione: istorija astronomije do XIX veka Nenad \ Janković
2. Istorija astronomske nauke Milutin Milanković
3. Hronologija astronomskih tekovina Vojislav V. Mišković
4. http://www.hps.cam.ac.uk/starry/isaslabeastrol.html