Današnjoj široj javnosti i naučnim krugovima malo je poznato da je jedno od najvećih (ako ne najveće) nalazište fosila izumrlih riba u bivšoj SFRJ bilo na području opštine Trebinje, na ljubomirskim Pijavicama. Od tada pa do današnjih dana to je ostalo skoro potpuno zaboravljeno i neistraženo.         

Krajem 2017. godine imao sam priliku da pogledam i fotografišem zbirku fosila malih izumrlih riba u vlasništvu Dragana i Dušana Vidačića. Ovaj članak je kratka analiza zapaženog - lično mišljenje na osnovu skromnog znanja paleontologije i morskih bića koja su živila tokom perioda krede na području Trebinja i Hercegovine.  

Ovi fosili su samo neki primjerci od mnogih takvih otkrivenih na lokalitetu Kremenice (nadmorska visina 760 metara), a sve je počelo u aprilu 1981. godine o čemu je tada pisano u jugoslavenskoj štampi i čime je počela fosilna groznica na Pijavicama. 

Fosili su pronađeni na toj lokaciji nakon što je JNA odvalila dio brijega probijajući put bagerom za selo Vlašku i za svoje potrebe. Stanovnici okolnih sela pronalazili su fosile riba što je pobudilo pažnju šire javnosti, pa su pojedini naučnici i ljudi sa strane iz tadašnje Jugoslavije dolazili na Pijavice da traže fosile, a kad bi ih pronašli onda bi ih i odnijeli.  

Prema geološkoj karti ovog područja (Оsnovna geološka karta SFRJ, 1:100.000), fosili sa Pijavica su iz ere mezozoika, odnosno perioda krede sa kraja stadija albija (albij - prije 113 do 100 miliona godina).  

Nakon skoro četiri decenije od fosilne groznice, taj teren je letimično pregledan u onom otkrivenom dijelu. Nekoliko sati traženi su fosili, lomljene manje stijene i kamenje, tankolisnati tamni sedimenti škriljca (možda sadrže mikrofosile) i pješčari koji se lako mrve udarom čekića. 

Pronađen je primjerak fosila male paprati (sl. 1) ili se radi o pseudofosilu (pseudofosili su proizvodi hemijskih ili geoloških procesa i ne predstavljaju organizam), odnosno manganovom dendritu. Za geološku analizu uzeti su primjerci raznih stijena, konglomerata, okamenjene soli i kremena po čemu se ovo mjesto zove Kremenice. 

Zbog ranijih pretraživanja, ovo nekada fosilima relativno bogato nalazište u sadašnjem obliku je iscrpljeno jer fosili riba su davno pronađeni i odnešeni, pa bi za njihovo ponovno otkrivanje bila potrebna organizovana i alatima opremljena ekspedicija sa predhodnim razvaljivanjem dijela brijega rovokopačom.    

Fosili kuće Vidačića

Lokalni domaćin i farmer Dragan Vidačić rado je pokazao porodičnu zbirku fosila malih riba koje su on i njegov brat Dušan kao djeca našli na Kremenicama sredinom 1980-ih jer je nalazište u blizini njihovih kuća. Fosili su fotografisani radi detaljnijeg morfološko-anatomskog proučavanja i kataloške indetifikacije. 

Priča o fosilima u obližnjim selima je postalo predanje, a gotovo sva domaćinstva su imala fosile, neka još i danas. Mnoge su poklonili rodbini i prijateljima ili su ih početkom 1980-ih tokom fosilne groznice pozajmili novinarima i naučnicima za istraživanje, a koje im ovi nikada nisu vratili.  

Pronađene fosile ne treba olako poklanjati prije prijateljskog stručnog savjeta jer su fosili tražena roba na svjetskom tržištu od kojih oni sa veoma rijetkim životinjama mogu imati visoku cijenu. 

Morfološko-anatomskaanaliza fosila 

Slika govori hiljadu riječi, tako i fotografije fosila kuće Vidačića. Ovi fosili malih riba su nastali procesom kompresije i karbonizacije, te su kao takvi podložni vremenskoj ''eroziji'' - odnosno laganom gubljenju vidljivosti detalja ukoliko nisu adekvatno zaštićeni, a ovi to nisu. 

Na sedam manjih pločastih kamenih segmenata nalazi se deset fosila malih riba ili dijelova ribljih tijela, dužine fosila od 20 do 50 mm. Morfološko-anatomski gledano, uočljive su četiri različite vrste riba.    

• Prva vrsta (šest fosila) - slična vrsti izumrle ribe Clupeiforma Diplomystus.
• Druga vrsta (dva fosila) - slična vrsti izumrle ribe Pycnodontiforma Gyrodus.     
• Treća vrsta (jedan fosil ribice široko otvorenih usta koja kao da je uginula u agoniji gušenja, najbolje očuvana, vidi se krljušt) - slična vrsti izumrle ribe Coelacanthiforma Macropomoides.     
• Četvrta vrsta (jedan fosil ribe bez glave za koju nije bilo moguće kataloški utvrditi sličnost sa nekom vrstom ali sudeći po koštanom sistemu ne pripada ni jednoj od predhodno navedenih).  

Izgleda da je većina ovih riba uginula u svojoj mladosti, jer na ovom nalazištu mnogo rjeđi su bili primjerci fosila većih ili odraslih riba od vjerovatno istih vrsta. Njihovo masovnije uginuće u mladosti govori dosta o životnim uslovima lokalnog paleoekosistema prije 100 miliona godina. 

Ovi primjerci fosila uz opširno geološko istraživanje nalazišta, dovoljni su uvjeti za profesionalno naučno proučavanje koje je van mogućnosti paleontologa amatera. Stručno i sistematsko institucionalno istraživanje dalo bi detaljniju sliku lokalnog paleoekosistema područja Ljubomira prije 100 miliona godina, a prošireno sa proučavanjem raspoloživih fosila riba iz krečnjačkih naslaga u okolini Bileće, te fosila iz Popovog polja i okoline Stoca (fosili su u skladištu Muzeja Hercegovine u Trebinju) - koji su približne ili nešto mlađe datiranosti - moglo bi dati pouzdanu sliku današnjeg područja istočne Hercegovine tokom sredine perioda krede.  

Takvih naučnih radova iz ovog regiona nema i nedostaju svjetskoj naučnoj javnosti pa bi dobro isplanirani projekt mogao privući međunarodnu saradnju i sufinansiranje, a to je potrebno jer kod nas (u Srpskoj) ne postoji naučni kadar sposoban da takvo istraživanje uradi kvalitetno kako svjetski naučni standardi zahtijevaju. Za sada je ovo područje crna rupa ozbiljnih paleontoloških istraživanja. 

Područje Trebinja - fosilni Eldorado 

Geološki pregled nekadašnjeg nalazišta fosila na Pijavicama koje je nakratko obiđeno, jasno pokazuje da ovdje nisu rađena ozbiljna naučna iskopavanja. Vjerovatno ovdje postoji još mnogo neotkrivenih fosila i možda kataloški nepoznatih, uglavnom morskih životinja. Takođe vjerovatno postoje još mnoga neotkrivena nalazišta fosila na području Ljubomira i čitavoj trebinjskoj regiji, što je potpuno neiskorišćeni naučni, ekonomski i turistički potencijal na čijem aktiviranju bi trebalo poraditi. 

Označavanje trebinjske regije na svjetskoj mapi nalazišta fosila (Fossil Trail) bio bi značajan doprinos promociji ovog područja i razvoju turizma. Turisti i djeca vole fosile i muzeji fosila širom svijeta su veoma posjećeni. 

 Fosili su danas pored naučnih činjenica koje pružaju i globalno tražena komercijalna roba. Toliko da su mnoge države ograničile izvoz fosila samo na one mnogobrojnije i jeftinije primjerke.  

Trebinjsko područje prije 100 miliona godina 

Fosili kuće Vidačića nisu brojni ali većina njih je dobro očuvana pa njihov obim uz jednostavnu analizu okolnih stijena i minerala nalazišta daje okvir za sveobuhvatnu sliku krednog paleoekosistema Pijavica, Ljubomira i šireg područja Trebinja.

Tokom perioda krede prije 100 miliona godina (položaj Trebinja je bio na dnu plitkog unutrašnjeg mora) ova oblast je bila tropski arhipelag manjih ostrva što su danas uglavnom vrhovi visočijih okolnih brda i planina, na zapadnom rubu okeana Tetis koji je polagano nestajao. To uključuje plažne lagune koje su imale ograničen pristup otvorenom moru i gdje se slanost vode tokom vremena povećala toliko da nije mogla podržati život na većim dubinama. Dokaz tome su pronađeni fragmenti slojeva okamenjene soli ali i prisustvo kristala soli u geološki drugačijim vrstama stijena, kao i primjerci stromatolita. 

Kako je dublja voda bila skoro bez kiseonika, slučajni ulazak bilo koje morske životinje u takvu vodu značilo je sigurnu smrt, pa su tako i ove male ribe dospjele na dno lagune. U takvom anoksičnomokruženju mnogi mesožderi strvinari i mikroorganizmi koji konzumiraju biološka tijela nisu bili prisutni - zato su tijela riba bila očuvana. 

Bilo koji organizam koji je potonuo, pao, ili je donešen rječicama, potocima i bujicama, ili je bio izbačen u lagune sa zemlje ili iz morskih rukavaca; ostao je sahranjen u mekanom karbonatnom blatu. Na taj način, mnoga uginula, a strukturno i biološki osjetljiva stvorenja nisu bila konzumirana ili raskomadana vodenim strujama.   

Postepenom fosilizacijom ovdje su sačuvane razne vrste riba i zemaljskih biljaka koje su sa kopna sprane u lagune. Na kraju su slane lagune postale gotovo isušene, izlažući ljepljive karbonatne blate koje su mogle zarobiti i usmrtiti insekte, ptice, pa možda i male ostrvske reptile čiji fosili još nisu pronađeni. 

Prolaskom miliona godina i uzdizanjem kopna usljed tektonskog pomjeranja kontinentalnih ploča i nabiranja tla, more se u potpunosti povuklo, pretvarajući lagune u jezera koja su riječice i potoci punili slatkom vodom i zemljanim nanosima smanjivajući salinitet. U početku čineći ih stalnim jezerima, da bi vremenom, geološkim i klimatskim promjenama od njih nastala ovdašnja kraška polja koja su samo djelomično naplavljivana u sezoni nabujalih voda. 

I tako da nas danas, koji imamo razuma i mogućnosti da sve ovo shvatimo i barem donekle i okvirno saznamo osnovna prirodna dešavanja na ovom području. Da na malo i kroz malen prozor proniknemo u tajne i dubinu prošlih vremena koje nam ove male ribe svojom smrću i okamenjenim tijelima otkrivaju. 

. . .

/Priznanje: Želio bih se zahvaliti Biljani i Daliboru Burazor koji su me odvezli do nekadašnjeg fosilnog nalazišta. Bez njihove i pomoći Dragana i Dušana Vidačića ovaj članak ne bi bilo moguće napisati. Biljana mi je dala prvobitne podatke o fosilima jer je ona provela djetinstvo na Pijavicama u kući njenog pokojnog djeda Mihajla Vidačića koji je prvi pronašao primjerak fosila veće ribe u aprilu 1981. godine čime je počela fosilna groznica na Pijavicama./

---

Kada kamen nečujno govori