<< Evolucija, kreacionizam i pogled na svet (I deo)

<< Evolucija, kreacionizam i pogled na svet (2) (II deo)

DA LI JE EVOLUCIONA BIOLOGIJA SUPROTSTAVLJENA RELIGI0ZN0M POGLEDU NA SVET?

Zastupnici “naučnog” kreacionizma često pokušavaju da se u predstavljanju javnosti predstave kao zastupnici svih onih čija su religiozna uverenja navodno ugrožena od strane evolucione teorije. Ovakav odnos između evolucione biologije i religije koji, u cilju lakšeg napada na biologiju, zagovaraju američki fundamentalisti u velikoj meri liče na tvrdnje koje su agitpropovi koristili u ideološkom obračunu sa religijom tvrdnje da je evoluciona teorija apsolutno nespojiva sa bilo kakvim religioznim pogledom na svet.

Međutim, stav koji danas zastupa većina biologa i teologa, ne svi ali svakako većina, je da su religija i nauka, pa samim tim i biologija, nepreklapajuća područja pristup koji se često označava kao NOMA pristup (od engleskog non overlapping magisteria). Po ovom shvatanju, s jedne strane imamo biologiju koja je u naučnom objašnjenju pojava nužno metodološki naturalistička tj. u tom objašnjavanju se ne poziva na natprirodno već isključivo na prirodne mehanizme, što uopšte ne mora voditi ontološkom naturalizmu, tj. stavu da je priroda sve što postoji. S druge strane imamo oblast koja se bavi sistemom vrednosti, ciljevima i smislom našeg postojanja i koja uključuje velik broj različitih pogleda na svet, pa time naravno i religiju.

Razlikovanje ontološkog od metodološkog naturalizma je za našu temu od suštinske važnosti. Ontološki naturalizam je filozofska pozicija koja sve postojeće poistovećuje sa prirodom i koja iz teorijskih objašnjenja isključuje sve natprirodno (supernaturalističko). Metodološki naturalizam, s druge strane, samo područje nauke ograničava na naturalistička objašnjenja (u naučnim objašnjenjima se ne možemo pozivati na natprirodno), dok to ne propisuje za sve druge intelektualne i teorijske delatnosti čoveka. Upravo metodološkinaturalizam je nužan u nauci dok je ontološki stvar ličnog izbora.

Postoje filozofi koje u okviru metodološkog naturalizma razlikuju apriorni metodološki naturalizam i empirijski metodološki naturalizam. Prvi oblik bi sadržao stav da su natprirodna objašnjenja u nauci nedopuštena po definiciji, dok bi se drugi zasnivao na empirijskom tvrđenju da su svi uspešni naučnoistraživački programi naturalistički. Mada bi se moglo činiti da postoji značajna razlika između ova dva tipa metodološkog naturalizma (empirijski bi mogao dopustiti postojanje supernaturalističkog programa, barem u principu) ta razlika bledi u svetlu savremene filozofije nauke. Naime postoji jasna veza između apriorne verzije naturalizma i pokušaja davanja preskriptivnih definicija nauke na osnovu nekih metodoloških standarda, kao i između empirijskog naturalizma i deskriptivnog definisanja nauke na osnovu proučavanja njene istorije. U oba slučaja, naturalizam je bitan sastojak nauke. O ovome svedoče i stavovi jednog od filozofa koji zastupa mogućnost supernaturalističke nauke Alvina Platinge. On nauku koja je metodološki naturalistička naziva “Diemovskom naukom”* i pripisuje joj objektivnost, javnu proverljivost i jednaku dostupnost svima bez obzira na njihove religiozne ili metafizičke preferencije upravo one osobine koje od nauke i očekujemo.

Da pogledamo i to kakav je bio odnos između pogleda na svet i nauke kod mnogih teologa i naučnika nakon pojave Darvina. Počećemo od teologije, i to prvo od protestantske jer je “naučni” kreacionizam nastao u njenom krilu.

Stavovi prema evolucionoj biologiji različitih protestantskih grupacija su veoma heterogeni. Neke od protestantskih verskih zajednica predstavljaju najžešće protivnike evolucije (npr. Adventisti i Jehovini svedoci) i u tome se razilaze sa liberalnim protestantima. Naučnici koji su pripadali liberalnom krilu protestantizma formirali su 1941. Američku naučnu afilijaciju (American Scientific Affilation  ASA) s ciljem da se sa hrišćanske tačke gledišta bavi odnosom religije i nauke. Jedan od članova afilijacije, zoolog Frank Kasel, je u svom obraćanju godišnjem skupu AZA 1951. godine imao i sledeće vrlo eksplicitno tvrđenje: "Evolucija se definiše kao nagla ili postepena promena biljaka ili životinja tokom generacija. Te promene se mogu pokazati. Evolucija je , dakle, činjenica". Ovakvi stavovi naročito su došli do izražaja u zborniku radova Evolucija i hrišćanska misao danas (Evolutionn and ChristianThought Today) koji je ASA izdala 1959. povodom stogodišnjice izlaska Darvinovog Porekla vrsta. U tom zborniku je, pišući o postanku života, biohemičar i pripadnik Baptističke crkve Volter Hern, savetovao hrišćane da moraju biti spremni da prihvate “nastanak života iz mrtve materije putem serije fizičkohemijskih procesa koji se ne razlikuju od procesa kakve možemo posmatrati danas” jer “Biblija ne daje informaciju o tome na koje načine Bog ostvaruje svoje ciljeve u prirodi”.

Što se zvaničnog stava Katoličke crkve tiče, još je papa Pije XII 1950. godine u enciklici Humani generis objavio da između evolucije i religije nema nikakve suprotstavljenosti i da je evolucija “ozbiljna hipoteza”. U svom obraćanju Pontifikalnoj akademiji u oktobru 1996. papa Jovan Pavle II je između ostalog o pomenutoj encikilici rekao: "Danas, skoro pola veka od objavljivanja enciklike, nova saznanja su dovela do priznanja da je evolucija više od hipoteze. Stvarno je impresivno da je ova teorija bila progresivno prihvatana od strane istraživača nakon serije otkrića u različitim oblastima znanja. Konvergencija rezultata nezavisnih istraživanja, nenametana i nefabrikovana, je značajan argument u korist ove teorije".

Pravoslavna crkva ima drugačiju unutrašnju organizaciju u odnosu na katoličku, pa ne možemo govoriti o “zvaničnom stavu” po ovom pitanju koji bi bio zauzet i izražen u jednom specifičnom dokumentu. Međutim, to ne znači da na osnovu većeg broja informacija ne možemo steći prilično jasnu sliku o njemu. Tako, na primer, u “Punom pravoslavnom bogoslovskom enciklopedijskom rečniku” izdatom u Petrogradu još početkom ovoga veka postoji odrednica “darvinizam” u kojoj se daje u velikoj meri naučno korektan (u skladu sa ondašnjom biologijom) prikaz Darvinove teorije. Tamo, pored ostalog, piše: “Darvinizam, shvaćen pravilno, ima ogroman naučni značaj za rešavanje pitanja o uzajamnim odnosima organizama, za objašnjenje mnogo čega nejasnog u životu organizama, za geološka istraživanja, za istraživanja geografskog rasporeda biljaka i životinja i objedinjuje mnoge ranije nepovezane činjenice. Treba samo imati u vidu da je Bog stvorio zakone postanka koji su, dobivši egzistenciju, postali prirodnim te je stoga razumljivo da je moguće prirodnim zakonima objasniti poreklo, sličnosti i svrsishodnu uređenost životinjskih i biljnih vrsta”. A kod nas profesor beogradskog teološkog fakulteta protojerej Lazar Milin u seriji svojih knjiga iz apologetike kaže i sledeće: "Mi kao nestručnjaci usvajamo ono što smo konstatovali kao nesumnjivu činjenicu u kojoj se svi biolozi slažu: da evolucija i promenljivost vrsta postoje“.

Naravno da bi se mogao napraviti i nešto drukčiji izbor citata iz članaka čiji su autori klirici Pravoslavne crkve a koji bi sadržao u ovom ili onom obliku osude evolucione biologije. Pogotovu u poslednje vreme, kada se mnogo toga nekritički preuzima iz inostranstva, a ponešto stiže i iz Rusije gde postoje izdanja koja sadrže prepisane stavove i teze američkih fundamentalista. Mada je formulacija zvaničnog stava crkve stvar teologa, bilo bi veoma iznenađujuće kada bi oni došli do zaključka da su pravoslavne stavove prvi ispravno formulisali protestantski fundamentalisti! Stoga, mislim da se iz samog postojanja pozitivnih stavova o evoluciji uglednih teologa iznetih u zvaničnim i preporučavanim crkvenim izdanjima može ipak jasno zaključiti da Pravoslavna crkva evolucionu biologiju ne doživljava kao pokušaj napada na religiozna ubeđenja svojih pripadnika, već kao naučnu oblast dobro integrisanu sa ostalim delovima nauke.

Zapravo, možemo reći da u okviru najvećih konfesija napadi na evoluciju dolaze kao posledica pojedinačnih stavova njihovih pripadnika i nigde ne predstavljaju zvaničan stav. Stoga ne iznenađuje da su na dobro poznatom procesu u Arkanzasu 1982. godine u kome je sud ukinuo odluku lokalnih vlasti o predavanju “naučnog” kreacionizma u školama, među podnosiocima tog zahteva za ukidanjem bili (pored naučnika i profesora) i katolička crkva, jevrejske zajednice i osam protestantskih verskih zajednica.

Što se odnosa naučnika prema “konačnim pitanjima” tiče, da pogledamo kako stoje stvari u evolucionoj biologiji i u njoj danas važećoj tzv. sintetičkoj teoriji evolucije. Da pogledamo stavove ljudi koji su učestvovali u formiranju te teorije. Ronald Fišer je, na primer, bio anglikanac čak je ponekad nedeljom u crkvi držao propovedi. Holdejn je bio levičar jedno vreme je bio i u uređivačkom odboru lista engleske komunističke partije. Bio je, dakle, ateista. A Teodosijus Dobžanski još jedan naučnik koji je veoma značajan za razvoj savremene evolucione biologije i koji je iz Sovjetskog Saveza krajem dvadesetih emigrirao u Ameriku je bio pravoslavne veroispovesti. A da bavljenje naukom nužno vodi nekom određenom pogledu na svet, ovakva raznovrsnost tih pogleda kod vodećih imena cele jedne oblasti sigurno ne bi bila moguća. Ovakva raznovrsnost sistema i ideja nasuprot pretpostavljenom jednoznačnom pogledu na svet koji bi nedvosmisleno sledio iz bavljenja naukom vraća nas na knjigu engleskog filozofa Džordža Edvarda Mura Principia Ethica iz 1903 godine. U njoj je prvi put upotrebljen termin “naturalistička zabluda” za svaki pokušaj da se iz činjenica jednoznačno izvedu norme, da se iz činjenica izvede etika, da se iz “is” (je) izvede “ought” (treba). I stvarno, pogled na svet koji bi se inspirisao naukom, kakav je, naprimer, bio onaj Tejara de Šardena inspirisan evolucionom biologijom, ipak nije sam nauka već samo još jedan od mogućih pogleda na svet.

<< Evolucija, kreacionizam i pogled na svet (I deo)

<< Evolucija, kreacionizam i pogled na svet (2) (II deo)