| Nikola Božić

Ove godine se u Srbiji obeležava veliki jubilej nauke - 125 godina od osnivanja Astronomske opservatorije Beograd. Samim tim ovo je i jubilej astronomije u našoj zemlji. U Galeriji Nauke i tehnike SANU u toku je izložba "Kuća na zvezdanom putu" povodom ovog jubileja. U ovom tekstu prenosimo deo dokumenata i fotografija iz istorije prvog naučnog instituta u Srbiji.

Projekat BELISSIMA obuhvata i veliku međunarodnu astronomsku konferenciju, koja će se održati od 18. do 21. septembra 2012. godine, a koja će, između ostalog, biti posvećena obeležavanju 125 godina rada AOB (http://futurescience.aob.rs).

Osnivanje

Akt o osnivanju Astronomske i meteorološke opservatorije potpisao je Ministar prosvete i crkvenih dela Kraljevine Srbije Milan Kujundžić 26. marta (7. aprila) 1887. godine, na inicijativu Milana Nedeljkovića, profesora Velike škole, koji je određen za prvog upravnika Astronomske i meteorološke opservatorije.

Nedeljković 1. maja 1887. godine, počinje sa radom u Provizornoj opservatoriji u zakupljenoj kući porodice Gajzler, na uglu današnjih ulica Svetozara Markovića i Vojvode Milenka. Ovde je Opservatorija radila do 1. maja 1891. godine, kada je preseljena u novoizgrađenu sopstvenu zgradu, današnju Meteorološku opservatoriju u Karađorđevom parku. U ono vreme zemljište Opservatorije obuhvatalo je ne samo današnji Karađorđev park, nego i mesto na kome se danas nalazi Dečja klinika. Zgrada prve Astronomske i meteorološke opservatorije sagrađena je u duhu romantizma, prema projektu arhitekte Dimitrija T. Leka, a po skici profesora Milana Nedeljkovića.

Nedeljković je bio na čelu Opservatorije od 26. marta 1887. godine do 30. januara 1924. godine sa dva kraća prekida. Tokom I svetskog rata Opservatorijom je upravljao okupacioni upravnik (1916 - 1918. god.). Pošto su prilikom bekstva iz Srbije u Prvom svetskom ratu Austrijanci odneli ili uništili sve instrumente, Milan Nedeljković, zahvaljujući svom ogromnom zalaganju i stručnosti, nabavlja u Nemačkoj na ime ratnih reparacija teleskope i prateću opremu za novu opservatoriju. Instrumenti koje je nabavio Nedeljković sve do nedavno su bili praktično jedina posmatračka baza Opservatorije, iako su neke Nemci odneli u II svetskom ratu, a neki manji nisu nikada ni montirani. Najveći od instrumenata, Veliki refraktor, bio je tada četvrti po veličini u Evropi.

Zvezdara

Godine 1925. na čelo Astronomske opservatorije biva postavljen Vojislav V. Mišković, koji je u to vreme bio afirmisani astronom zaposlen na Opservatoriji u Nici. Osim Astronomske opservatorije, Vojislav Mišković preuzima i novoosnovanu Katedru teorijske i praktične astronomije na Filozofskom fakultetu gde je izabran za vanrednog profesora. Godine 1929. izabran je i za dopisnog člana Srpske kraljevske akademije, a 1939. godine za redovnog.

Kada je Opservatorija podeljena na Meteorološku i Astronomsku, Astronomskoj opservatoriji Univerziteta dodeljen je deo zemljišta Opservatorije na kome se danas nalazi Dečja klinika. Tu su bile baraka sa kancelarijama i slušaonicom, baraka sa stanom za upravnika, drveni paviljoni za pasažni instrument i mali astrolab, kao i paviljon altazimuta. Tokom 1928. godine sazidan je paviljon ekvatorijala i to na sprat sa terasom oko kupole. Ubrzo zatim, 7. oktobra 1929. godine, Mišković uspeva da dobije sredstva za izgradnju nove opservatorije, 6 km jugoistočno od Terazija, na površini od 4.5 ha, na koti 253 m, na brdu Veliki Vračar, koje od tada, kao i čitav deo grada, nosi naziv Zvezdara.

Projekat nove, savremene Opservatorije na Velikom Vračaru, čija je izgradnja trajala od 1929. do 1932. godine, izradio je češki arhitekta Jan Dubovi (1892 -1969. god.), kome je to bila i doktorska disertacija, odbranjena 1930. godine u Pragu.

Danas se može slobodno reći da je akademik Vojislav Mišković bio prava ličnost za složen zadatak graditelja i upravnika nove Astronomske opservatorije. Veliko delo njegovog prethodnika, profesora Milana Nedeljkovića – nabavka astronomskih instrumenata – bilo je ovim zaokruženo na najbolji mogući način: instrumenti su našli svoje mesto u zgradama i paviljonima nove Opservatorije. Posebno je vodio računa o izboru kadrova, koji su, krajnje profesionalno i savesno, trebali da se bave naučnim radom. Pri tom je uvek polazio od načela da je ”za Astronomiju potrebno mnogo znanja, mašte, ljubavi i mnogo, mnogo strpljenja… Treba analizirati, proračunavati i gledati, gledati, gledati…”.

Godine 1932. na površini od 4.5 ha sagrađene su sledeće zgrade:

1. Centralna zgrada sa podrumom (u kome je postavljeno 6 časovnika sa klatnom pod staklenim zvonom), prostorom za veliku biblioteku, kancelarijama, i krovnom terasom sa paviljonom tražioca kometa Zeiss 20/133 cm.
2. Paviljon Velikog refraktora Zeiss 65/1055 cm (tada četvrti po veličini instrument u Evropi)
3. Paviljon malog refraktora Zeiss 20/302 cm i dva fotografska durbina sa objektivima 16/80
4. Paviljon Zeiss astrografa 16/80 sa vizuelnim durbinom 11/128
5. Paviljon sa dva mala pasažna instrumenta Askania 10/100 i 8/80
6. Zgrada sa mehaničarskom i stolarskom radionicom i dva stana
7. Glavni ulaz sa dva stana
8. Zgrada rezervoara za vodu sa stanovima i spremištem
9. Astrogeodetski paviljon (završen 1949. godine) sa instrumentima: pasažni 10/100 cm Askania i zenit-teleskop 11/110 cm.
10. Zgrada sa 4 stana za astronome.

II Svetski rat

U toku II svetskog rata na Opservatoriji se nalazi nemačka vojska a Vermaht dovodi svoje profesore koji popisuju instrumente kao nemačku imovinu i neke od njih (tražilac kometa i spektroheliograf) šalju u Nemačku. Na terasama upravne zgrade smeštene su protivavionske artiljerijske baterije, a biblioteka je pretvorena u oficirsku kantinu. Prilikom borbi za oslobođenje Beograda, teško su oštećeni centralna zgrada sa bibliotekom, zgrada rezervoara za vodu i paviljon Velikog refraktora. Posle rata započinje obnova, i već u prvim posleratnim godinama, ratna oštećenja na Opservatoriji su sanirana.

U periodu 1958-1959. godine Astronomska opservatorija dobija sredstva za podizanje tri nova posmatračka paviljona, jedne stambene zgrade, zgrade za društvene prostorije, nove portirnice, kao i zgrade za smeštaj kvarcnih časovnika. Kompleks Opservatorije je proširen sa 4.5 ha na 10.5 ha. Instrumenti koji su do tada još uvek bili u sanducima postavljaju se u tri novosagrađena paviljona: Veliki meridijanski krug, Veliki pasažni instrument i Veliki vertikalni krug (Askania Werke).

Danas je Astronomska opservatorija u Beogradu, kao i u vreme postojanja države Jugoslavije, najveća profesionalna naučno-istraživačka institucija u oblasti astronomije u našoj zemlji, koja zauzima značajno mesto i u svetskoj astronomskoj nauci. Njena delatnost, naročito posle Drugog svetskog rata, obogaćena je osnivanjem novih naučnih grupa i uključenjem u najraznovrsnije istraživačke programe u zemlji i inostranstvu.

Od 1954. godine, kada je postala samostalna naučnoistraživačka organizacija, Astronomska opservatorija je isključivo finansirana iz budžetskih izvora, a finansiranje danas teče putem projekata.

Nova opservatorija

Nova astronomska stanica nalazi se na nadmorskoj visini od 1155m na planini Vidojevica pored Prokuplja, jednoj od retkih planina u Srbiji sa tamnim nebom, na kojoj je svetlosno “zagađenje” minimalno. U periodu od 2005. godine do danas izgrađena su dva objekta: smeštajni i posmatrački paviljon. Posmatrački paviljon, prečnika 6m, ima pokretnu kupolu i u njemu je smešten teleskop sa primarnim ogledalom prečnika 60 cm.

Drugom fazom izgradnje, u okviru projekta BELISSIMA, predviđeno je da u narednom periodu bude završena izgradnja paviljona u kome će biti postavljen robotizovani teleskop “Milutin Milanković”. Kada ovo bude realizovano, ovaj teleskop će biti jedan od vodećih na celokupnom prostoru jugoistočne Evrope, što će vratiti Srbiju u centar istraživanja u oblasti moderne posmatračke astronomije. Kontrola i nadzor teleskopa vršiće se u realnom vremenu preko interneta i neće zahtevati posmatrače na licu mesta.

Planirano primarno ogledalo teleskopa “Milanković“ će imati 1.5m u prečniku, što će obezbediti da se na optimalan način iskoriste posmatrački uslovi kakve imamo u našoj zemlji. Teleskop će raditi kao deo svetske mreže robotizovanih teleskopa i biće osnov nove bliske saradnje sa institutima i univerzitetima u okruženju, Evropi, pa i šire.

Finansijska sredstva za izgradnju završenih objekata i nabavku manjeg teleskopa (60cm) obezbedilo je Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije, dok su sredstva za nabavku velikog teleskopa obezbeđena jednim delom od Evropske komisije kroz FP7 REGPOT projekat BELISSIMA, uz značajno učešće Republike Srbije. Izgradnju paviljona u koji će biti postavljen teleskop "Milanković" finansiraće Republika Srbija.

Biblioteka

Biblioteka Astronomske opservatorije je najveća i najpotpunija naučno-stručna astronomska biblioteka u Srbiji. Fondovi biblioteke nude svim zainteresovanim korisnicima preko 5.000 knjiga i oko 100.000 brojeva periodičnih publikacija iz oblasti astronomskih i astrofizičkih istraživanja. Smeštena je u prostor, koji je tokom izgradnje današnje opservatorije na Zvezdari tridesetih godina XX veka, specijalno njoj namenjen.

Nabavka stručne literature je počela već 1926. godine i traje kontinuirano sve do danas. Jedna od najstarijih knjiga u biblioteci je ELEMENTORUM UNIVERSAE MATHESEOS Tom III, Ruđera Boškovića štampana u Rimu 1754. godine. Osim nje, biblioteka poseduje i KALENDAR Zaharija Orfelina, koji je štampan u Beču 1783. godine.

Vodeći međunarodni časopisi iz oblasti astronomije, kao što su Astronomy and Astrophysics, Astronomical Journal, Astrophysical Journal, Monthly Notices ili Astronomicheskiy Zhurnal, kupovali su se uglavnom redovno, neki od njih od samog početka izlaženja. Danas je većina ovih časopisa dostupna u elektronskoj formi preko Konzorcijuma biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku (KoBSON). Većinu časopisa biblioteka Astronomske opservatorije dobija putem razmene. Svoja serijska izdanja Serbian Astronomical Journal i Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade, opservatorija razmenjuje sa preko 180 astronomskih i naučnih institucija u zemlji i inostranstvu.

Otkrića

Godine 1936. Milorad B. Protić osniva Službu za astrofotografiju i sistematska posmatranja Sunca. Prvu malu planetu otkrio je u noći 15/16. oktobra 1936. god. astrografom «Zeiss». Dobila je oznaku 1936 TB, a dve godine kasnije, i stalnu oznaku u međunarodnom katalogu malih planeta - 1564 Srbija. Protić je to ime dao po želji upravnika Astronomske opservatorije Vojislava V. Miškovića.

Te iste godine, astronom beogradske Opservatorije Pero Đurković, boraveći na Opservatoriji u Iklu (Belgija) otkriva malu planetu 1936 GA, koja ostaje neimenovana sve do sedamdesetih godina prošlog veka, kada konačno dobija oznaku: 1605 Milankovitch.

M. Protić je u periodu 1936 - 1956. god. otkrio ukupno 34 male planete, od kojih je 10 imenovano, a P. Đurković pet (Refraktorom «Zeiss» fot. kamera 16/80) od kojih su dve imenovane.

1. 1936 6A = 1938 ST = 1605 Milankovitch (PMĐ)
2. 1936 TB = 1564 Srbija (MBP)
3. 1937 WD= 1550 Tito (MBP)
4. 1938 FB = 1675 Simonida (MBP)
5. 1938 FD = 1517 Beograd (MBP)
6. 1938 ST = 1936 GA = 1605 Milankovitch (MBP)
7. 1939 AA = 2348 Michkovitch (PMĐ)
8. 1940 QC = 1700 Zvezdara (PMĐ)
9. 1940 RE = 1554 Yugoslavia (MBP)
10. 1952 UV1= 1724 Vladimir (MBP)
11. 1952 UN1 =2244 Tesla (MBP)
12. 1980 VR1 =3176 Paolicchi (ZK)

PMĐ: Pero M.Đurković; MBP: Milorad B.Protić; ZK: Zoran Knežević

Ovim nisu iscrpljena sva srpska imena, vezana za otkrića malih planeta sa drugih opservatorija. Nekoliko njih nose imena po želji inostranih otkrivača.

3900 Knežević - 1985. godine ovu malu planetu otkrio je američki astronom Edward Bowell, Lowell Obs., Arizona, USA i dao joj ime u čast Zorana Kneževića, zbog njegovog značajnog doprinosa u oblasti nebeske mehanike i dinamičke astronomije.

22278 Protitch - Belgijski astronom Henri Debehogne otkrio je 1983. god. ovu malu planetu sa opservatorije La Silla u Čileu i imenovao je po poznatom srpskom astronomu, Miloradu B. Protiću (1911 - 2001.god.).

5397 Vojislava – Ovu malu planetu otkrio je japanski astronom Yoshiko Oshima sa Geko Opservatorije u Japanu 1988. god. i nazvao je po astronomu Vojislavi Protić-Benišek, odajući joj time priznanje za njena dugogodišnja istraživanja u oblasti malih tela Sunčevog sistema.

1555 Dejan - Ovu malu planetu otkrio je belgijski astronom F. Rigeaux, Uccle, Belgija, a dao joj ime po sinu poznatog srpskog astronoma P. M. Đurkovića.

6589 Jankovich – Ukrajinski astronom Chernyk sa Krimske opservatorije, Ukrajina otkrio je 1985. god. ovu malu planetu i imenovao po Milanu Jankoviću, poznatom srpskom biznismenu, poznatijem kao Filip Cepter, koji je dao značajnu donaciju Ukrajinskoj Akademiji nauka tih godina.

Saradnja

Katedra za astronomiju, Matematički fakultet, Beograd. Od svog osnivanja, AOB sarađuje sa katedrama i fakultetima Beogradskog univerziteta na kojima se razvijala astronomija. U poslednjih više od sto godina nastava astronomije se izvodi na Beogradskom univerzitetu, a sadašnja Katedra za astronomiju, Matematičkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, je institucija koja tesno sarađuje sa AOB. Katedra je tokom vremena menjala svoje nazive ali je uvek predstavljala osnovnu instituciju koja školuje profesionalne astronome koji se zapošljavaju na AOB.

Trenutno se saradnja između ove dve institucije odvija na više nivoa. Zaposleni u obe institucije učestvuju na zajedničkim naučno-istraživačkim projektima Ministarstva prosvete i nauke i postižu zapažene rezultate. Sporazumom između AOB sa jedne strane, i Matematičkog fakulteta sa druge, je omogućeno da su studentima koji studiraju na programu Astronomija i Astrofizika svi uređaji AOB dostupni bez novčane naknade, a u svrhu izvođenja nastave ili naučno-istraživačkog rada. Zauzvrat, svake školske godine se četiri saradnika AOB, koji su ujedno studenti doktorskih ili master studija na Katedri za astronomiju Matematičkog fakulteta, oslobađaju plaćanja školarina. Pored prethodno navedenog, AOB i Matematički fakultet su izdavači časopisa Serbian Astronomical Journal, koji se po kategorizaciji Ministarstva prosvete i nauke rangira kao časopis klase M24. Saradnja između dve institucije tokom godina postaje sve intenzivnija i opšte je uverenje da će u budućnosti kontinuirano napredovati.

Astronomsko društvo „Ruđer Bošković“. Astronomsko društvo „Ruđer Bošković“ je jedno od najstarijih, najvećih i najopremljenijih astronomskih društava u jugoistočnoj Evropi.Ima korene u Akademskom astronomskom društvu koje su osnovali studenti astronomije Beogradskog univerziteta 22. aprila 1934. godine. Društvo je menjalo nazive, a od 1952. koristi današnji. Danas ima oko 500 članova i okuplja sve naše profesionalne astronome (oko 50) i većinu ljubitelja astronomije. U cilju popularizacije, stručnog usavršavanja članova i unapređenja nastave astronomije, Društvo štampa „Vasionu“, časopis za astronomiju, koji izlazi u četiri broja godišnje i organizuje aktivnosti na Narodnoj opservatoriji, koja je počela sa radom 1964. godine. Na terasi Opservatorije se stalno nalazi teleskop-refraktor 110/2000 firme Zeiss i poseduje Planetarijum (mali Zeiss-ov) sa 80 mesta. Redovne godišnje aktivnosti Društva su: kursevi astronomije za početnike (prolećni i jesenji), Beogradski astronomski vikend, Letnja škola astronomije (na nekoj od planina) i Letnji astronomski susreti.

Izložba "Kuća na zvezdanom putu" povodom 125 godina Astronomske opservatorije Beograd, biće otovrena do 6. jula 2012. godine u Galeriji Nauke i tehnike SANU. Izložbu su priredili: mr Vojislava Protić-Benišek, dr Zoran Knežević, dr Srđan Samurović, dr Milan Ćirković, dr Slobodan Ninković, Vesna Mijatović, Milan Stojanović, Nemanja Martinović, Milena Jovanović i Milan Radovanac.Organizacija izložbe: Jasmina Kovačević (kustos Galerije nauke i tehnike SANU), Damir Vlajnić (dizajn izložbe), Milan Stojanović (dizajn flajera), Željko Levnaić (štampa) i Goran Vitorović (tehnička realizacija). Fotografije u tekstu: Astronomska opservatorija.

Svi zaposleni na Astronomskoj opservatoriji, osim retkih izuzetaka, su počev od 1934. godine bili članovi Astronomskog društva „Ruđer Bošković“. Oni su mnogo doprineli popularizaciji astronomije objavljivanjem priloga u časopisima Društva „Saturn“ i „Vasiona“, držanjem predavanja, organizovanjem posmatranja itd. Astronomska opservatorija je Društvu poklonila optiku za teleskop refraktor Ziess 110/2000, koji je instaliran na terasi Narodne opservatorije.

Petnica: Astronomski podmladak. Istraživačka stanica Petnica, nastala 1982. godine, predstavlja jedinstvenu instituciju u Srbiji, ali i Evropi, koja se bavi naučnom, vanškolskom, edukacijom osnovnoškolske i srednjoškolske populacije i omogućava im da naprave svoje prve korake u nauci. Programski Istraživačka stanica pokriva skoro sve prirodne nauke, uključujući i astronomiju, veliki broj društvenih i tehničke nauke.

Od samog osnivanja Istraživačke stanice Petnica, Astronomska opservatorija je pomagala programske aktivnosti vezane za astronomiju. Oprema je uvek bila na raspolaganju, astronomi su dolazili da drže predavanja i da vode radove, uzimali su učešće u radu stručnih i upravnih tela Stanice. Astronomska opservatorija je dva puta nagradila Istraživačku stanicu Petnica za svoj doprinos razvoju astronomije i same AOB, a poslednji put 2010. godine.