20.2.2024.

U prethodnom delu: Sledeća po redu, era mezozoika obuhvata period između dve najveće poznate prirodne katastrofe i traje oko 187 miliona godina. Sastoji se iz tri perioda, poznata pod nazivom trijas, jura i kreda. Često se naziva i „erom gmizavaca“, jer su u to vreme gmizavci bili najkrupnije životinje na kopnu, moru i vazduhu.

Utvrđeno je da šimpanze i ljudi imaju zajedničkog pretka, koji je živeo pre 5-7 miliona godina, dok gorile predstavljaju drugu, bočnu granu, koja se odvojila pre 6-8 miliona godina.

Iz časopisa AM broj 4

Era kenozoika ili „novijeg života“ počela je pre 65 miliona godina i traje do danas. Pod dejstvom tektonike ploča tokom kenozoika su se na Zemlji formirala četiri velika planinska sistema: Andi i Stenovite planine u Americi, Alpi i Himalaji u Evroaziji. Ovakve pojave imale su snažan uticaj na evoluciju života, jer je stvaranje ovakvih planinskih masiva uticalo na regionalne promene klime. Formiranje Himalaja i Tibetanskog platoa je, na primer, prouzrokavalo pojavu monsuna u jugoistočnoj Aziji. Duž velike riftogene strukture otvoren je severni Antlantik, dok je jaka tektonska i vulkanska aktivnost stvorila Veliku rasednu dolinu u istočnoj Africi, gde su se pojavili prvi preci čoveka, australopiteci. Spajanjem Afričke ploče sa Evropskom došlo je do nabiranja, rasedanja i intenzivnog izdizanja stenskih masa, te se formirao Alpski planinski sistem. Odvajanje Indije od Afrike i Antarktika, započeto još u mezozoiku, i njeno spajanje sa Azijom pre oko 20 miliona godina, izazvalo je sličan tip nabiranja i konačno formiranje Himalaja. Daljim guranjem Indije prema severu dublji deo ove ploče našao se ispod Tibeta, izdižući ga bez karakterističnog nabiranja. Andi su nastali kao posledica spajanja Pacifičke (okeanske) i Južnoameričke (kontinentalne) ploče u zoni subdukcije, sa karakterističnim pojavama tonjenja, nabiranja, rasedanja i izraženom vulkanskom i seizmičkom aktivnošću.

Geološka vremenska skala

Kenozoik se odlikuje velikim razvojem biljaka cvetnica, mnogobrojnih insekata, ptica, sisara i svakako, sa naše tačke gledišta, najvažnijim događajem u dugoj evoluciji života - pojavom čoveka. U morima je najznačnija bila pojava raznovrsnih riba sa kostima (košljoriba) i evolucija morskih sisara, naročito kitova i delfina (oni su zauzeli niše koje su u mezozoiku zauzimali džinovski vodeni gmizavci). Na kopnu su sisari preuzeli ispražnjena staništa reptila koji se nestali posle velike kredne katastrofe. Prvi sisari sa posteljicom (placentalni sisari; euterija) ličili su na rovčice i hranili se insektima, ali su se brzo razvili prvi biljojedi veličine nosoroga i mesojedi ne veći od psa. Veoma brzo su sisari zauzeli sve niše, počev od mora (foke, vidre i kitovi), pa sve do vazduha (slepi miševi).

Svakako, zadržaćemo se nešto više na evoluciji ljudske vrste, koja spada u grupu koja se naziva primatima. U nju se, osim nas, ubrajaju i čovekoliki majmuni, pravi majmuni i polumajmuni, kakvi su lemuri i tarzijeri. Najraniji sisari nalik na primate bili su mali poput rovčice, hranili se insektima i pojavili se već negde krajem mezozoika. Kasnije se razvila jedna nova grupa životinja koje su podsećale na veverice, a nastanjivale su područja Severne Amerike i Evrope. Zatim su se pojavili primati nalik na lemure koji su se raširili po Africi i Aziji zajedno sa dve grupe viših primata, majmuna iz Novog sveta i majmuna i čovekolikih majmuna iz Starog sveta.

Homo habilis, rekonstrukcija. Iz Wikipedie

Razvitak hominida počinje od grupe čovekolikih majmuna iz Afrike. U drugoj polovini kenozoika čovekoliki majmuni su postali raznovrsniji i razdvojili su se na afričku, azijsku i evropsku podgrupu. Tokom vremena, čovekoliki majmuni na području Afrike razvili su se u gorile, šimpanze i ljude. Utvrđeno je da šimpanze i ljudi imaju zajedničkog pretka, koji je živeo pre 5-7 miliona godina, dok gorile predstavljaju drugu, bočnu granu, koja se odvojila pre 6-8 miliona godina. Prvi hominidi (hominidi su grupa koja obuhvata čoveka i njegove pretke) nastali su pre više od 3 miliona godina (nedavno je nađena lobanja hominida stara 7 miliona godina) i bili su mali, oko 1 m visine, sa malim mozgom, ali su već hodali na dve noge. Njihovim grananjem na dve podgrupe: hominide sa velikim vilicama (koji su bili biljojedi), i one sa malim vilicama (mesojedi), omogućeno je da od ove druge grupe tokom vremena nastane savremeni čovek. Ovaj evolucioni proces tekao je polako od vrste koja je pravila prvo primitivno kameno oruđe pre oko 2,6 miliona godina, poznate kao Homo habilis ili spretni čovek. Zatim se pojavio Homo erectus ili uspravni čovek (često poznat i kao Homo ergaster) negde pre oko 1,9 miliona godina, koji je posedovao krupnije telo i nešto veći mozak, i koji je migrirao iz Afrike i stigao do istočne Azije. Pračovek čiji je kapacitet mozga dostizao, a mestimično i prevazilazio veličinu mozga kod današnjih ljudi, pripada vrsti Homo neandertalensis ili Nenadertalcima koji su prostore Azije i Evrope naseljavali u periodu između 230 000-300 000 godina. Prepostavlja se da su posedovali primitivan način sporazumevanja i neku vrstu kulta (sahranjivanje mrtvih), pravili su lične ukrase i dr. Međutim, njih su zamenili savršeniji Homo sapiensi ili moderni ljudi, koji su iz Afrike migrirali pre oko 120 000 godina, a pored kamena su koristili i oruđe od kosti.

Homo neanderthalensis, rekonstrukcija. Slika iz Wikipedie

Ljudi koji su migrirali iz Afrike pre oko 120 000 godina stigli su do zapadnog Sredozemlja pre 90 000 godina i tu su se sreli sa neandertalcima. U narednih 30 000 godina stigli su do Kine, a smatra se da su već pre 50 000 godina naseljavali područje Australije. U Evropu su došli tek pre 40 000 godina jer su im alpsko-himalajski sistem i nepovoljna klima dugo predstavljali prepreku na tom putu. Dolaskom modernog čoveka, neandertalcima se bližio kraj. Živeli su zajedno u zapadnoj Evropi oko 10 000 godina, a potom su neandertalci izumrli. Formiranjem Beringove kopnene veze između Aljaske i Amerike pre 18 000 - 10 200 godina ljudska populacija je počela da naseljava i severnoamerički, a ubrzo potom i južnoamerički kontinent. Interesantna je činjenica da su do Novog Zelanda ljudi stigli tek pre oko 1 000 godina.

Mamut, umetnička predstava. Iz Wikipedie

Postepeno zahlađenje na našoj planeti u eri kenozoika počinje već od miocena (oko 16 miliona godina unazad). Ovakave promene su se ogledale u pojačanoj suši koja je zahvatila ekvatorijalne oblasti, kao posledica razdvajanja šuma i širenja travnatih oblasti. Na južnoj polu pre oko 10 miliona godina počela je da se formira antarktička ledena masa. Nivo okeana je počeo da opada kako se ovaj led postepeno uvećavao, trošeći pri tome sve veće količine vode za njegovo stvaranje. Nešto pre 3 miliona godina zahlađenja su bila sve jačeg intenziteta, a procesi glacijacije su se pojačali na severnoj polulopti pre oko 2,7 miliona godina. Počelo je sa formiranjem arktičke polarne kape koja se na svom vrhuncu dopirala sve do Njujorka u Severnoj Americi, i Kopenhagena i Sankt Petersburga u Evropi. Planinski glečeri stvarali su se na svim višim planinama, a večno smrznuto tlo ili permafrost dopiralo je do obala Sredozemnog i Crnog mora. Smatra se da su se planinski glečeri u maksimalnim fazama zahlađenja stvarali i na visokim planinama tropskih oblasti, područjima gde danas snega uopšte nema. Ovaj period koji je poznat kao „ledena doba“ ili pleistocen poznat je po mnogim klimatskim varijacijama sa interglacijalnim temperaturama koje su bile slične današnjim ili čak i više. Može se reći da poslednjih 10 000 godina živimo u toplom periodu poznatom kao holocen, sa tendencijom da kroz nekoliko hiljada godina budemo uveliko na putu ulaska u jedno novo, verovatno još hladnije ledeno doba.

Životinje su se na različite načine prilagođavale ovim veoma surovim i varijabilnim klimatskim promenama. To su postizale ili pomoću velike količine masnih naslaga, dlaka, perja; ili je sama morfologija tadašnjih organizama, kompaktnih tela sa malim udovima, omogućavala da se smanji površina koja se hladi i na taj način efikasnije očuva toplota. Pomenimo samo neke od poznatih životinja ledenog doba: veliki mamuti, runasti nosorozi, orijaški jeleni, bizoni, pećinski medvedi, hijene, lavovi i dr. Sve ove vrste megafaune, a i mnoge druge, izumrle su do perioda od pre 12 000 godina, a tendencija da se broj krupnijih životinja sve više smanjuje, nastavlja se i danas. Mišljenja o načinu njihovog nestanka su podeljena; od onih koji iznose gledište da je glavni uzrok velika promene klime i životne sredine, do mišljenja da je širenje čoveka-lovca iz Afrike imalo prvorazrednu ulogu u nestanku ove ogromne populacije faune.

Danas ljudi imaju daleko veći uticaj na prirodu nego ljudi minulih vremena. Osvajanjem svih prirodnih niša i staništa, zagađenjem okoline i konstantnim zagrevanjem planete, ljudi danas predstavljaju ne samo mnogo veću opasnost po okolnu floru i faunu, nego i po sebe same.

Sijetl

Nastaviće se...?

Prethodni članak:

Život posle eksplozije

Život posle velike permske katastrofe polako se oporavljao. Dominantne biljke paleozoika su nestale, kao što su rastavići, paprati i prečice, a pojavili su se četinari koji se razmnožavaju putem semena u šišarkama, zatim cikasi i druge golosemenice, kao što je na primer Ginko.

Sledeća po redu, era mezozoika obuhvata period između dve najveće poznate prirodne katastrofe i traje oko 187 miliona godina. Sastoji se iz tri perioda, poznata pod nazivom trijas, jura i kreda. Često se naziva i „erom gmizavaca“, jer su u to vreme gmizavci bili najkrupnije životinje na kopnu, moru i vazduhu. Najvažnija osobina po kojoj se gmizavci razlikuju od vodozemaca je da se legu iz jaja sa unutrašnjim omotačem, snabdevenog hranljivim materijama.